Η συνέχεια του Θέλω

Και μετά από εφτά χρόνια βρέθηκε μια συνέχεια...

Θέλω να επικοινωνώ, όχι απλά να συναναστρέφομαι
θέλω να αγαπώ, όχι απλά να ενδιαφέρομαι
θέλω να ξεπερνάω, όχι απλά να προσπερνάω
θέλω να αντέχω, όχι απλά να υπομένω.
Θέλω να μαθαίνω, όχι απλά να πασαλείφω
θέλω να δημιουργώ, όχι απλά να επαναλαμβάνω
θέλω να καταλαβαίνω, όχι απλά να δέχομαι
θέλω να γνωρίζω, όχι απλά να υποθέτω.

Διαφέρουμε μοιάζοντας

Όλα τα υλικά σώματα στο σύμπαν αποτελούνται από τα ίδια δομικά υλικά. Πρωτόνια, νετρόνια και ηλεκτρόνια μαθαίναμε στο σχολείο, αλλά φυσικά η πραγματικότητα είναι αρκετά πιο μπερδεμένη. Ωστόσο, η ουσία είναι η ίδια είτε γνωρίζουμε τις λεπτομέρειες είτε όχι: τα ίδια υλικά φτιάχνουν όλα τα "αντικείμενα", από ήλιους μέχρι ζωντανούς οργανισμούς.

Αντίστοιχα, το γενετικό υλικό όλων των οργανισμών φτιάχνεται από τα ίδια υλικά και οι ομοιότητες είναι ποσοτικά πολύ περισσότερες από τις διαφορές. To DNA κάθε ανθρώπου είναι περίπου:
-Κατά 50% κοινό με μια μπανανιά
-Κατά 60% κοινό με μια φρουτόμυγα
-Κατά 98% κοινό με έναν χιμπατζή
-Κατά 99,9% κοινό με οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο
-Κατά 99,95% κοινό με καθέναν απ'τους γονείς και τα παιδιά του
-Κατά 100% κοινό με τον ολόιδιο δίδυμό του.

Ποσοτικά οι διαφορές μάς φαίνονται εξαιρετικά μικρές. Φαινόμαστε όλοι λίγο-πολύ ιδιοι. Το πραγματικά αξιοσημείωτο όμως είναι ότι τόσο μικρές διαφορές φέρνουν πολύ διαφορετικά αποτελέσματα. Δύσκολα θα λέγαμε ότι μοιάζουμε κατά το ήμισυ με μια μπανάνα ή κατά 99% με οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο. Όλοι μπορούμε να πούμε ότι δεν είμαστε 99,95% ίδιοι με κάθε γονιό μας και όλοι οι γονείς ξέρουν πολύ καλά ότι τα παιδιά τους δεν τους μοιάζουν αντίστοιχα τόσο. Ακόμα και οι δίδυμοι, παρ'όλο που τους μπερδεύουμε, ξέρουμε ότι δεν είναι 100% ίδιοι.

Τι είναι αυτό που κάνει εσένα να είσαι εσύ κι εμένα να είμαι εγώ;

Θα μπορούσα να απαντάω με τις ώρες σ'αυτήν την ερώτηση. Αλλά δεν είναι αυτή η κατεύθυνση που θέλω να πάρω σήμερα. Σήμερα με απασχολεί η ισορροπία μεταξύ του να μοιάζεις με και να διαφέρεις από όλους τους εκπροσώπους μιας ομάδας ώστε να παραμένεις εντός του πλαισίου της ομάδας, αλλά ποτέ να μην ταυτίζεσαι με κάποιον άλλον σ'αυτήν. Αυτή η ισορροπία σε επίπεδο ειδών είναι αρκετά προφανής: όλες οι γάτες μοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους απ'ό,τι με οποιοδήποτε άλλο είδος, αλλά καμιά δεν ταυτίζεται, δεν είναι εντελώς ίδια με μια άλλη. Αντίστοιχα, όταν δούμε έναν άνθρωπο ξέρουμε ότι είναι άνθρωπος, παρ'όλο που δεν έχουμε γνωρίσει κανέναν άλλον ολόιδιο με αυτόν. Μορφολογικά λοιπόν μοιάζουμε αρκετά ώστε να είμαστε άνθρωποι, αλλά διαφέρουμε αρκετά ώστε να μην είμαστε ίδιοι με κανέναν. Ορισμένες φορές απλά μοιάζουμε με κάποιους άλλους ανθρώπους, αλλά μέχρι εκεί.

Το θέμα είναι ότι δεν σταματάει εδώ η ιστορία, στη μορφολογία. Το θέμα είναι ότι και με τη συμπεριφορά μας ακολουθούμε αυτό το μοτίβο. Ανήκουμε σε ομάδες, αλλά ποτέ δεν ταυτιζόμαστε απόλυτα μέσα σε αυτές. Η ισορροπία είναι η ίδια: έχουμε την ανάγκη να μοιραζόμαστε κάποιες ιδέες, κάποια ιδανικά ή γενικότερα κάποια στοιχεία, αλλά να έχουμε και κάτι αποκλειστικά δικό μας, κάτι που μας διαφοροποιεί, ώστε να μην εξομοιωνόμαστε μεταξύ μας. Αυτός ο συνδυασμός είναι απαραίτητος για την αίσθηση τόσο της ταυτότητας όσο και του συνόλου. Από εκεί και πέρα η ισορροπία μπορεί να μετατοπίζεται προς κάποια κατεύθυνση. Κάποιες φορές κάποιο σύνολο μας δίνει ταυτότητα, άλλες φορές γύρω από μια ταυτότητα γίνεται κάποιο σύνολο. Σε κάθε περίπτωση το αποτέλεσμα είναι ίδιο: άτομα συμβατά μεταξύ τους ως προς ορισμένες παραμέτρους, δημιουργώντας συνοχή στην ομάδα, αλλά με διαφορές που μπορούν να οδηγήσουν σε νέες αλληλεπιδράσεις, χρήσιμες σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο, όπου η αδιαλλαξία ισοδυναμεί με καταδίκη. Έχουμε δηλαδή την απαραίτητη σταθερότητα χωρίς την ανεπιθύμητη στασιμότητα.

Διαφέρουμε και μοιάζουμε.

Αλλά διαφέρουμε επειδή μοιάζουμε;

Ίσως όταν μοιάζουμε, επειδή μοιάζουμε, οι διαφορές φαντάζουν πιο καθοριστικές από τις ομοιότητες.
Ίσως απλά δε θα γινόταν να μην διαφέρουμε καθόλου.
Ίσως πρακτικά δεν έχει σημασία.

Δεν είμαστε όλοι ίδιοι. Και κανείς δεν είναι εντελώς διαφορετικός. Καθένας μοιάζει με και διαφέρει από κάθε άλλο με διαφορετικό τρόπο.

Και ο προσωπικός συνδυασμός ομοιότητας και διαφοράς ως προς όλους τους υπόλοιπους είναι στοιχείο της ταυτότητάς μας.

Tο ενυπνιάζεσθαι εστί φιλοσοφείν No 2

Χθες πέρασα μια πολύ όμορφη μέρα. Μαζευτήκαμε μια παρέα στο σπίτι μου για να γιορτάσουμε την αποφοίτηση μιας φίλης που γνωρίζω από πάντα και περάσαμε καταπληκτικά. Ήταν πραγματικά περίεργη επιλογή μέρας από το υποσυνείδητό μου για να δημιουργήσει έναν εφιάλτη.
Βρισκόμαστε στο μέλλον. Η τεχνολογική ανάπτυξη έχει επιτρέψει στον άνθρωπο να ταξιδέψει με άνεση στο διάστημα και να κατοικήσει σε πλανήτες αυτού του ηλιακού συστήματος και άλλων. Οι διαστημικοί άποικοι, όμως, φέρονται με τον γνωστό συνδυασμό απληστίας και απρονοησίας και ο ρυθμός κατανάλωσης αγαθών υπερβαίνει κατά πολύ τον ρυθμό αποθήκευσης. Οι λίγοι πλανήτες που πετυχαίνουν στην σταθερή, πλούσια παραγωγή τροφίμων, γίνονται ταυτόχρονα ελπίδα για τους στερημένους, στόχοι για τους καιροσκόπους και μόνιμη κατοικία για τους προνομιούχους.
Επιπλέον περιπλοκές προκαλεί ο συνδυασμός της ανάπτυξης της γενετικής μηχανικής και της νανοτεχνολογίας που έχει οδηγήσει στην δημιουργία ενός ανθρωπομηχανικού υβριδίου, με εξαιρετικές σωματικές και πνευματικές επιδόσεις. Σύντομα, αυτή η ομάδα, αν και σαφής μειονότητα, παίρνει στα χέρια της το πολιτικοοικονομικό παιχνίδι, συνεχίζοντας τον ήδη επικρατώντα κεφαλαιοκρατισμό (και δημιουργημένη άλλωστε από αυτόν), μόνο τώρα σε επίπεδο πλανητών αντί χωρών. Οι πλανήτες που δεν αποφέρουν κέρδη στους ηγέτες τους, πωλούνται - κυριολεκτικά και μεταφορικά - στους υβριδικούς κεφαλαιοκράτες για ψίχουλα. Οι ηγέτες γλυτώνουν από τις υποχρεώσεις τους προς την Παμπλανητική Ένωση και οι κεφαλαιοκράτες ξεπληρώνουν τα υπέρογκα χρέη βιομηχανοποιώντας τους πλανήτες σε βαθμό εξαθλίωσης.
Φυσικά, υπάρχουν αυτοί που διαφωνούν, αυτοί που διαμαρτύρονται. Αυτοί που βλέπουν την μεγάλη εικόνα και συνειδητοποιούν ότι ο δρόμος που ακολουθείται με ιλιγγιώδη ταχύτητα είναι μονόδρομος και οδηγεί σε αδιέξοδο. Αλλά οι περισσότεροι από αυτούς ανήκουν στους πλανήτες που είτε έχουν "αγοραστεί" είτε πρόκειται να "αγοραστούν" και τα κίνητρά τους αμφισβητούνται από τους έχοντες την ισχύ σε επικοινωνιακό επίπεδο. Τα ΜΔΕ (Μέσα Διαστημικής Ενημέρωσης) κάνουν τη μελετημένη προπαγάνδα και κανείς δεν καταλαβαίνει τι γίνεται μέχρι να συμβεί στον πλανήτη του, αν όχι στην χώρα του, αν όχι στην πόλη του, αν όχι στην ίδια του τη βεράντα. Οι διαμαρτυρόμενοι παραβλέπονται μεν ως αδαείς όταν επιδιώκουν διάλογο, διαπραγματεύσεις ή έστω μια οποιαδήποτε συμμετοχή, κατονομάζονται δε τρομοκράτες όταν αντιτίθενται με βία στην βίαιη αρπαγή και καταστροφή των ιδιωτικών και δημόσιων περιουσιών.
Δεν άργησε να έρθει η σειρά της Γης. Οι πολιτικοί μας πούλησαν τον πρώτο και πλέον ταλαιπωρημένο πλανήτη της ανθρωπότητας χωρίς δεύτερη σκέψη και φυσικά ούτε η χώρα μας έφερε αντίρρηση. Και ούτε που πήρα είδηση τι γινόταν κι εγώ μέχρι που ήταν ήδη αργά. Η Αθήνα ρημάζεται από πύρινες σφαίρες καθώς οι κεφαλαιοκράτες επιχειρούν να δώσουν γρήγορο τέλος στις διαμαρτυρίες του πλανήτη που έχουν ήδη αγοράσει. Αλλά ποιος να μας ακούσει; Είμαστε μια ακόμη περίπτωση "οπισθοδρομικών", "μονόχνωτων" αμόρφωτων. Μια ακόμη περίπτωση που, όπως τόσες φορές, με τόσες διαφορετικές εκφάνσεις, έχει χρησιμοποιηθεί αυτός ο χαρακτηρισμός για να δικαιολογήσει το δικαίωμα μιας ομάδας ανθρώπων, των "πολιτισμένων", να επιλέξει πώς θα ζει μια άλλη ομάδα, οι "απολίτιστοι". Και απόρησα. Γιατί τους αφήνω να μιλάνε, να κανονίζουν για μένα; Γιατί τους άφησα να κάνουν ό,τι θέλουν με τα σπίτια των άλλων, γιατί τους άφησα να φτάσουν μέχρι το δικό μου σπίτι για να συνειδητοποιήσω ότι πρέπει να διαφωνήσω; Και γιατί, γιατί δεν μπορούμε να συνυπάρξουμε πιο αρμονικά;

Αυτά. Δηλαδή, τι να πω, ίσως πρέπει να κόψω τον ύπνο, γιατί κοιμάμαι, δεν κοιμάμαι, ησυχία δεν βρίσκω.

Η Μαριλού-τριαντάφυλλο

Είναι δύσκολο να αποδώσω ένα ρόλο στη Μαριλού. Με έχει υποστηρίξει σαν αδερφή, με έχει δεχτεί σαν φίλη, με έχει προστατεύσει σαν μητέρα, με έχει συμβουλεύσει σαν μέντορας και με έχει αγαπήσει ως όλα τα παραπάνω.

Όχι μόνο δε θα ήμουν αυτό που είμαι χωρίς τη Μαριλού, αλλά δε θα ήμουν καν εγώ. Δεν έχω υπάρξει χωρίς τη Μαριλού. Και χωρίς τη Μαριλού δε θα ήμουν ποτέ ξανά εγώ. Η Μαριλού είναι μέρος της ταυτότητάς μου. Με προσδιορίζει όσο το όνομά μου, αν όχι περισσότερο. Είμαστε δύο όψεις ενός νομίσματος, δύο πόλοι ενός μαγνήτη... είναι απλά αδύνατο να υπάρξει η μία χωρίς την άλλη.
Σήμερα είναι τα γενέθλιά της και της αφιερώνω αυτό το τραγούδι.
The Rose.

Αναμονή

Υπάρχει κάτι όμορφο στον τρόπο που γυρίζει η Γη. Στον τρόπο που όλα κινούνται, απ' τα ηλεκτρόνια έως τους γαλαξίες. Σαν το σύμπαν να βρίσκεται σε διαρκή κατάσταση χορού όπου τίποτα δε μένει στην ίδια θέση. Τίποτα. Η όποια ακινησία γίνεται αντιληπτή από εμάς είναι αποτέλεσμα της παραπλανητικότητας των αισθήσεών μας και, κατά συνέπεια, της αδυναμίας μας να συλλάβουμε την πλήρη εικόνα. Παρ' όλο που όσο έχω υπάρξει έχω υπάρξει ως μέρος αυτού του χορού, κατάφερα - και ακόμα δεν είμαι σίγουρη πώς το κατάφερα - να περάσω ένα μεγάλο μέρος του χρόνου μου κάνοντας ακριβώς το αντίθετο απ' το να κινούμαι: περιμένοντας.

Η ανυπομονησία είναι αδιαμφισβήτητο στοιχείο του χαρακτήρα μου. Το πρώτο πράγμα που είπα όταν γύρισα από την πρώτη μέρα στο σχολείο ήταν "Έχω άλλα δώδεκα χρόνια;". Μετρούσα τις μέρες από τον αγιασμό ως τις εθνικές γιορτές, ως τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, ως το καλοκαίρι και πάλι απ' την αρχή. Και κάθε Σεπτέμβρη μου φαινόταν βουνό η χρονιά που με περίμενε, αλλά χαιρόμουν κι όλας γιατί όσο πιο γρήγορα ερχόταν τόσο πιο γρήγορα θα έφευγε. Ήμουν πάντα σίγουρη ότι τα καλύτερα θα ήταν μετά. Και δεν ήταν μόνο το σχολείο, έτσι ένιωθα για πολλά πράγματα. Περνούσα ένα μήνα περιμένοντας τα γεννέθλιά μου και μετά με απογοήτευαν, περίμενα ένα πάρτι και με απογοήτευε, η ζωή ήταν ένα φούσκωμα των προσδοκιών στην αναμονή και μια απογοήτευση όταν η αναμονή έφτανε στο τέλος της.

Ως παιδί δεν έβλεπα την ώρα να μεγαλώσω. Ένα σημαντικό κίνητρο γι' αυτό ήταν το μάθημα που με δίδαξε η εμπειρία, ότι όταν είσαι παιδί δεν μπορείς να αποφασίσεις για τον εαυτό σου κι ούτε μπορείς να σε πάρουν στα σοβαρά. Για τους μεγάλους, όταν είσαι παιδί, είσαι απλά παιδί. Ανυπομονούσα , λοιπόν, να μεγαλώσω για να αποκτήσει ο λόγος μου ισχύ, για να αναλάβω την υποχρέωση του εαυτού μου και να έχω το δικαίωμα να με παίρνουν στα σοβαρά. Το αποτέλεσμα είναι ότι πέρασα όλη μου την ανήλικη ζωή περιμένοντας να ενηλικιωθώ.

Περίμενα τόσο καιρό να ενηλικιωθώ, περίμενα τόσο καιρό πιστεύοντας ότι δεν έχω τη δύναμη του να είμαι ενήλικη, που πέρασε η ενηλικίωσή μου κι εγώ δεν μπορούσα να εκμεταλλευτώ τα πλεονεκτήματα. Για μια ακόμη φορά ξόδεψα την ενέργειά μου στην αναμονή.

Ο χειρότερος τύπος αναμονής, ωστόσο, είναι το ανοιχτό εισιτήριο, η αναμονή για κάτι που δεν είναι σίγουρο ότι θα έρθει. Οι διακοπές, τα γενέθλια, η αποφοίτηση, η ενηλικίωση είναι καθαρά θέμα χρόνου. Το αν θα είναι όπως τα περιμένουμε είναι άλλο θέμα, αλλά η μόνη προϋπόθεση να έρθουν είναι να υπάρχουμε. Αν, όμως, περιμένουμε μια φιλία; Αν περιμένουμε μια καλή δουλειά; Αν περιμένουμε μια σχέση; Τότε όχι απλά περιμένουμε, αλλά περιμένουμε παρέα με τη γνώση ότι μπορεί να περιμένουμε και να περιμένουμε και να μην έρθει τίποτα.

Και για μια ακόμα φορά βρίσκω τον εαυτό μου στην Αναμονή. Και απορώ, τίποτα δεν έχω μάθει;

Ναι, υπάρχει κάτι όμορφο στον τρόπο που γυρίζει η Γη. Στον τρόπο που όλα κινούνται, απ' τα ηλεκτρόνια έως τους γαλαξίες. Και δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο απ' το να κινείσαι χωρίς να πηγαίνεις πουθενά, σαν το ποντίκι που τρέχει στη ρόδα. Τίποτα χειρότερο απ' το να κινείσαι, να χορεύεις, αλλά η καρδιά σου να περιμένει, χωρίς να ξέρει αν υπάρχει κάτι που θα έρθει να τη βρει.

Ισορροπία

Αυτό είναι ένα νούμερο ακροβατικής απ' την παράσταση "Quidam" του "Cirque du Soleil", του μοναδικού "Τσίρκου του Ήλιου".

Έχω δει πολλά απίστευτα ακροβατικά, αλλά το παραπάνω το θεωρώ μη συγκρίσιμο. Υπάρχει κάτι το πρωτόγονο, κάτι το αρχέγονο, κάτι ακατέργαστο και αληθινό σ' αυτό το ακροβατικό. Γήινο και ταυτόχρονα εξωπραγματικό, με συγκινεί βαθειά. Οι κινήσεις τους είναι ήρεμες και αρμονικές, κρύβουν, όμως, την απόλυτη δύναμη. Ο συγχρονισμός τους είναι τόσο τέλειος σαν να πρόκειται για ένα σώμα. Οι ιδέες είναι πολύ απλές, αλλά υλοποιούνται μόνο επειδή ο ένας αντιλαμβάνεται το σώμα του άλλου τόσο καλά σαν να είναι προέκταση του δικού του.

Αυτή είναι για μένα η ακροβατική αναπαράσταση της ιδανικής σχέσης μεταξύ δύο ανθρώπων. Δύο άνθρωποι που μαζί πετυχαίνουν πράγματα που δεν θα μπορούσε ο καθένας μόνος του, με βάση την απόλυτη αμοιβαία κατανόηση, την απόλυτη αμοιβαία εμπιστοσύνη. Ο Ανήρ και η Γυνή σε μια επίδειξη τέλειας ισορροπίας και ισορροπημένης τελειότητας.

Πίστεψέ με

Δημιουργήσαμε τη γλώσσα, για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε την επικοινωνία μας λίγο παραπέρα. Αντί απλά να σου δείχνω τα πράγματα γύρω μας, δημιούργησα μια λέξη, ένα άκουσμα για το κάθε ένα. Τόσο για αυτά που βλέπουμε τώρα, εδώ, όσο και για οποιαδήποτε άλλα παρόμοια υπήρξαν ή θα υπάρξουν ή και που μπορώ να σχηματίσω απλά στο μυαλό μου. Το κάναμε για διευκόλυνση αυτό, θυμάσαι; Για να μπορούμε να επικοινωνούμε πιο εύκολα, πιο γρήγορα, πιο αποδοτικά. Και γιατί εκτός από τα υλικά πράγματα αρχίσαμε να σκεφτόμαστε και άλλα πράγματα, πώς να το πω, αφηρημένα. Και θέλαμε να μοιραστούμε τις σκέψεις αυτές. Πώς να σου δείξω, όμως, ότι σκέφτομαι το Χθες ή το Αύριο; Πώς να σου δείξω την Ελευθερία; Πώς να σου δείξω την Ντροπή; Αυτά δεν μπορώ να στα δείξω με το δάχτυλό μου, να σου πω "Να, κοίτα! Αυτό είναι ένα Χτες!" ή "Να! Αυτό εδώ είναι μια Ελευθερία!".

Γι' αυτό επινοήσαμε τη γλώσσα, για να ανταλλάζουμε άπειρα και απείρως πολύπλοκα νοήματα. Αντί απλά να μου δείχνεις ένα δέντρο κι εγώ να μην ξέρω αν εννοείς το συγκεκριμένο δέντρο, ένα οποιοδήποτε δέντρο, το είδος του δέντρου, ένα δέντρο που είδαμε κάποια άλλη στιγμή μαζί ή που το είδες μόνος σου, αν θες να με ρωτήσεις πόσο καιρό υπάρχει ή πόσο θα ζήσει ακόμα ή πόσο ψηλό είναι ή πόσο ψηλό θα γίνει ή αν έχει καλό ξύλο...

Οι λέξεις, ωστόσο, έχουν καταλήξει πια να είναι για τις έννοιες ό,τι είναι μια επιταγή για ένα χρηματικό ποσό. Το να υπογράψεις μια επιταγή δε θέλει τίποτα, μόνο λίγο μελάνι και χαρτί, το αν μπορείς να την καλύψεις, όμως, είναι μια άλλη ιστορία. Παρατηρώ τους ανθρώπους και βλέπω "ακάλυπτα" λόγια παντού. Άλλα λέμε, άλλα κάνουμε, τη μια έτσι, την άλλη αλλιώς, όπως μας βολεύει καλύτερα. Τα θετικά τα λέμε όταν μας συμφέρουν, τα αρνητικά για να πληγώσουμε. Το αν εννοούμε τίποτα απ' αυτά έχει πια δευτερεύοντα ρόλο, αν έχει έστω κι αυτόν.

Αλλά τι νόημα έχει η γλώσσα αν διαστρεβλώνουμε τα νοήματα των λέξεων;

Γιατί τα έχουμε μπλέξει έτσι, δεν καταλαβαίνω. Πόσο απλό θα ήταν να λέγαμε τα πράγματα με το όνομά τους. Να κάναμε αυτά που λέγαμε, να ήμασταν αυτά που δείχναμε... Δε με ενδιαφέρει, στην τελική, αν κάποιοι κερδίζουν με την υποκρισία. Αυτό που πραγματικά με ενοχλεί είναι ότι εξαιτίας της διάχυτης, ασταμάτητης, καθημερινής υποκρισίας, ο λόγος μου δεν έχει ισχύ, αντίκρυσμα. Οι λέξεις-επιταγές μου θεωρούνται αυτόματα ακάλυπτες. Δεν μπαίνεις ούτε καν στον κόπο να ελένξεις το υπόλοιπο του ψυχικού μου λογαριασμού. Και πώς να σου δείξω ότι αυτό που λέω εννοώ; Όταν κάθε μέρα ακούς "δωρέαν" και μετά σου ζητάνε να πληρώσεις, όταν σου λένε "σ' αγαπώ" και μετά σε προδίδουν, πώς να σου δείξω ότι δεν προσπαθώ να σε μπερδέψω, να στη φέρω, να σε κερδίσω; Αφού έτσι έχεις συνηθίσει. Αφού έτσι έχεις μάθει.

Η Ειλικρίνεια είναι κι αυτή αφηρημένη και δεν μπορώ να σου αποδείξω ότι είναι παρούσα δείχνοντάς την με το δάχτυλο. Γι' αυτό υπάρχει, βέβαια, η λέξη "ειλικρίνεια", για να τη χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να αναφερθούμε στην κατάσταση ταύτισης του Είναι και του Φαίνεσθαι. Αλλά αφού έχουμε διαστρεβλώσει την έννοια τόσων άλλων λέξεων, πώς να μείνει ακέραιη η έννοια της Ειλικρίνειας; Άρα καταλαβαίνεις πόσο μάταιο είναι να σου πω ότι είμαι ειλικρινής, πόσο περισσότερο θα σε επιβεβαιώσει αυτή μου η δήλωση αντί να σε καθησυχάσει...

Άρα δεν υπάρχει κάτι που να μπορώ να κάνω. Μπορώ απλά να λέω αυτό που σκέφτομαι, να κάνω αυτό που λέω και να ελπίζω ότι θα υπάρξει κάποιος που θα καταλάβει...

Σεπτέμβριος

Υπάρχει κάτι συγκεκριμένο στον αέρα του Σεπτεμβρίου. Όταν περνάει από κάποιο παράθυρο -κυρίως από εκείνο όπου χτυπάω το κεφάλι μου μέρα παρά μέρα όταν ξυπνάω- το αναγνωρίζω. Μου θυμίζει κάτι που δε θυμάμαι πια ή ίσως δεν υπήρξε ποτέ κάτι και όλα ξεκίνησαν όταν μια φορά νόμισα ότι μου θύμισε κάτι.

Υπάρχει, τέλος πάντων, μια ανακούφιση σ' αυτόν τον αέρα, σαν να χαίρομαι που επιβίωσα από άλλο ένα καλοκαίρι. Αλλά και μια μελαγχολία, ίσως σαν να έχω χάσει άλλη μια ευκαιρία.
Υπάρχει μια προσμονή για βροχή και χιόνι, μα περισσότερο απ' όλα για σύννεφα. Είναι όμορφος και απαραίτητος ο ήλιος, αλλά και τόσο απόλυτος. Το άμεσο φως του κάνει τα πάντα να φαίνονται αδιαμφισβήτητα και άκαμπτα. Υπάρχει, όμως, εκείνη η συννεφιά, όχι η σκοτεινή, αλλά η λευκή, που μοιράζει το φως ομοιόμορφα και δίνει στο χώρο μια μυστηριακή υφή. Χαϊδεύει τα πράγματα, αντί να επιβάλλεται σε αυτά.
Και τότε ξυπνάω από τη νάρκη της ισοπεδωτικής πραγματικότητας και ζω σε μια παράλληλη έκδοσή της, όπου ο χρόνος κυλά πιο αβίαστα και υπάρχει νόημα και σκοπός στα πάντα. Και τότε ονειρεύομαι. Και αναπνέω ξανά.
Αναπνέοντας αυτόν τον αέρα, αναπνέοντας το όζον μιας βροχερής μέρας, προσπαθώ να καταλάβω τι μου θυμίζει, τι έχω ξεχάσει εδώ και καιρό, απ' όσο νιώθω. Και συνειδητοποιώ ότι έχω ξεχάσει να ζω. Ή ίσως δεν έμαθα ποτέ. Νιώθω πως θα έπρεπε να ξέρω από ένστικτο να ζω, αλλά δεν ξέρω. Όταν αφήνομαι, όταν δεν προσπαθώ ενεργά, πέφτω σε νάρκη, λιώνω σε μια άβουλη πνευματική μορφή. Το να ζω είναι για μένα σαν να προσπαθείς να κρατηθείς ξύπνιος ενώ νυστάζεις αφόρητα: εκνευριστικά δύσκολο και κουραστικό και καταδικασμένο να αποτύχει, εν τέλει, όσο κι αν προσπαθήσεις. Αλλά ό,τι μετράει για μένα είναι εκεί, δίπλα στη συνειδητότητα κι όσο πιο πολύ μένω μακριά της τόσο αγανακτώ.
Τα σύννεφα, όμως, με φέρνουν πιο κοντά. Τα σύννεφα μου θυμίζουν. Και με την υπενθύμιση αυτή έρχεται και η αίσθηση της ευκαιρίας. Μιας ακόμα ευκαιρίας για μια ακόμα νέα χρονιά. Για μια ακόμα νέα, συνειδητή αρχή.

Δάσκαλοι και Γιατροί

Ίσως δεν είναι εμφανής ο λόγος που τους έχω βάλει δίπλα δίπλα. Κι έτσι κι αλλιώς δεν είμαι σίγουρη ότι ο λόγος αυτός είναι... λογικός.

Για δώδεκα χρόνια το σχολείο ήταν ένα σημαντικό μέρος της ζωής μου. Το μάθημα ήταν σημαντικό μέρος του σχολείου. Ο δάσκαλος ή ο καθηγητής ήταν σημαντικό μέρος του μαθήματος. Άρα για δώδεκα χρόνια ο δάσκαλος ή ο καθηγητής ήταν σημαντικό μέρος της ζωής μου! (Ο συλλογισμός είναι λάθος, ελπίζω να το παρατηρήσατε!)

Τέλος πάντων, πολλές φορές είχα αναρωτηθεί τι είναι αυτό που κάνει έναν δάσκαλο καλό. Αυτό που πάντα μου ερχόταν (και εξακολουθεί να μου έρχεται) πρώτο στο μυαλό είναι "Να είναι καλός άνθρωπος". Επειδή οι περισσότεροι κακοί δάσκαλοι είναι και κακοί άνθρωποι, μου πήρε καιρό να συνειδητοποιήσω ότι η καλοσύνη δεν είναι ικανή συνθήκη: γνώρισα κάποιους καλούς ανθρώπους που ωστόσο δεν ήταν καλοί δάσκαλοι. Τους έλειπαν γνώσεις, εμπειρία, μεταδοτικότητα κλπ.

Άρχισα να διερευνώ, λοιπόν, το κατά πόσον η καλοσύνη είναι αναγκαία τουλάχιστον συνθήκη. Υπήρχαν δάσκαλοι οι οποίοι είχαν πολλές γνώσεις και καλή οργάνωση, αλλά αντιμετώπιζαν υποτιμητικά τους μαθητές τους. Αυτοί οι δάσκαλοι είχαν αναμφισβήτητα αποτελέσματα.

Αλλά ο σκοπός της μάθησης αγιάζει τα μέσα; Είναι το ίδιο να μάθεις κάτι με κίνητρο την περιέργεια και το ενδιαφέρον και το ίδιο να το μάθεις γιατί φοβάσαι τι θα γίνει αν δεν το μάθεις;

Η υγεία είναι προφανώς σημαντικό μέρος της ζωής μου. Μέχρι να τελειώσω το σχολείο είχα επισκεφτεί διάφορους γιατρούς για μένα ή για κάποιο κοντινό πρόσωπο. Ήταν λογικό, λοιπόν, να αρχίσω να αναρωτιέμαι τι κάνει έναν γιατρό καλό. Και φυσικά αυτό που πάντα μου ερχόταν (και εξακολουθεί να μου έρχεται) πρώτο στο μυαλό είναι "Να είναι καλός άνθρωπος". Επειδή οι περισσότεροι κακοί γιατροί είναι και κακοί άνθρωποι, μου πήρε καιρό να συνειδητοποιήσω ότι η καλοσύνη δεν είναι ικανή συνθήκη: γνώρισα κάποιους καλούς ανθρώπους που ωστόσο δεν ήταν καλοί γιατροί. Τους έλειπαν γνώσεις, εμπειρία, κρίση κλπ.

Άρχισα να διερευνώ λοιπόν το κατά πόσον η καλοσύνη είναι τουλάχιστον αναγκαία συνθήκη. Υπήρχαν γιατροί οι οποίοι είχαν πολλές γνώσεις και πλούσια εμπειρία, αλλά αντιμετώπιζαν υποτιμητικά τους ασθενείς τους. Αυτοί οι γιατροί είχαν αναμφισβήτητα αποτελέσματα.

Αλλά ο σκοπός της υγείας αγιάζει τα μέσα; Είναι το ίδιο να σε θεραπεύσει σωστά ένας γιατρός που σε αντιμετωπίζει σαν να είσαι κατώτερος και το ίδιο ένας που θα σου δείξει σεβασμό και ευγένεια;

Η πραγματική δοκιμασία της λογικής μου έγινε, όμως, μετά το σχολείο. Στην Ιατρική η ζωή μου ορίζεται από καθηγητές-γιατρούς. (Τρέχα γύρευε, δηλαδή.) Στην Ιατρική, λοιπόν, κατάλαβα τι κοινό βρίσκω ανάμεσα στις δύο αυτές ιδιότητες και στην αναζήτηση της σχέσης της καλοσύνης με επιτυχία στην κάθε μια. Βρήκα γιατί θεωρώ την καλοσύνη αναγκαία συνθήκη για την επιτυχία και στον έναν και στον άλλον τομέα, καθώς και την αντιστοιχία μεταξύ τους:

Πώς θα γεμίσεις το μυαλό, όταν αδειάζεις την καρδιά;

Και πώς θα γιατρέψεις το σώμα, όταν πληγώνεις την ψυχή;

Θέλω...

Θέλω να φύγω χωρίς να κουνηθώ
θέλω να βρω χωρίς να ψάξω
θέλω να ζήσω χωρίς να πονέσω
να κερδίσω δίχως να χάσω.
Θέλω να θέλω χωρίς να ζηλεύω
θέλω ν’ απέχω χωρίς να στερούμαι
να ονειρεύομαι χωρίς να φοβάμαι
και να ελπίζω χωρίς να μετανιώνω.

Πολλές φορές η άποψή μας για κάτι που έχουμε γράψει αλλάζει με το χρόνο. Μπορεί να σου αρέσει πολύ κάτι μόλις το γράψεις, αλλά να μη σου αρέσει καθόλου μετά από καιρό. Μπορεί και να μη σου αρέσει κάτι όταν το γράψεις, αλλά να το δεις με άλλο μάτι αργότερα. Το παραπάνω το έγραψα όταν ήμουν δεκαέξι χρονών και -παρόλο που προφανώς έχω αλλάξει αρκετά από τότε- δεν έχει περάσει μια μέρα που να μη με εκφράζει απόλυτα.

Οι Επιλογές

"Children see, children do."

Δεν μου είναι εύκολο να αποφασίσω τι θέλω να πω σχετικά με το παραπάνω βίντεο. Μιλάει τόσο πολύ απο μόνο του, που φοβάμαι ότι θα το αποδυναμώσω.

Μου έχουν πει πολλές φορές ότι δεν μπορώ να αλλάξω τον κόσμο. Αλλά ο κόσμος αλλάζει, είτε τον αλλάζω εγώ είτε όχι, είτε το θέλω είτε όχι, είτε προς το "καλύτερο" είτε προς το "χειρότερο", αλλάζει. Πριν από εκατό χρόνια ήταν πολύ διαφορετικός, σε εκατό χρόνια θα είναι πολύ διαφορετικός. Είναι διαφορετικός ανάλογα με ποιο μέρος του κόσμου κατοικείς.

Και ο "κόσμος" δεν είναι κάτι έξω από εμάς, απλά κάτι πολύ περισσότερο από εμάς. Μας περιέχει. Και τον αποτελούμε. Και τον επηρεάζουμε. Ίσως όχι τόσο δραματικά όσο θα θέλαμε, αλλά τι ανώριμη αντίδραση, επειδή δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα όπως θέλουμε μέσα σε μια μέρα, να αποποιούμαστε της ευθύνης μας για αυτά που περνούν από το χέρι μας! Τι εύκολο να οχυρώνεσαι πίσω από τον "ρεαλισμό" με την ελπίδα ότι θα ξεφύγεις έτσι από το μερίδιό σου!

Και το κυριότερο... Είσαι ένας από τα δισεκατομμύρια ανθρώπων και δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν ξέρουν καν ότι υπάρχεις. Αλλά για το παιδί σου, το γονιό σου, τα άτομα γύρω σου, πόση σημασία έχει η συμπεριφορά σου; Η απογοήτευσή μας για το ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο, μας οδηγεί στην πεποίθηση ότι δεν έχει σημασία το πώς θα συμπεριφερθούμε. Αφηνόμαστε έτσι στις εύκολες επιλογές και τις μιμήσεις χωρίς κριτική σκέψη, με αποτέλεσμα να τον χειροτερεύουμε κι όλας. Λίγο λίγο.

Το παραπάνω βίντεο είναι μια απλή επίδειξη καθημερινών στιγμών, όπου οι επιλογές μας πρωταγωνιστούν και κάθε άλλο παρά ασήμαντες είναι...

Ίσως, λοιπόν, δεν μπορώ να αλλάξω τον κόσμο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορώ να προσπαθήσω.
Ίσως δεν μπορώ να αλλάξω τον κόσμο, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορώ να προσπαθήσω να αλλάξω το δικό μου κόσμο, το μικρό αυτό γνήσιο υποσύνολο του Κόσμου που περιέχει το πολύ διψήφιο αριθμό στοιχείων-ανθρώπων.
Ίσως δεν μπορώ να αλλάξω τον κόσμο, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορώ να προσπαθώ να εμποδίζω όσους, είτε λόγω απληστίας, είτε λόγω αδιαφορίας, τον χαλάνε...

Tο ενυπνιάζεσθαι εστί φιλοσοφείν!

Σχεδόν σε όλα μου τα όνειρα ξέρω ότι αυτό που ζω δεν είναι η πραγματικότητα. Έτσι όταν άρχισα μια μέρα να ονειρεύομαι ότι πετάω, ήξερα ότι το βλέπω στον ύπνο μου κι έτσι συγκεντρώθηκα στο να απολαύσω την πτήση μου. Καθώς πετούσα, όμως, σκέφτηκα να προσπαθήσω να επηρεάσω το όνειρό μου, ώστε ας πούμε, να πετάω πάνω από ένα όμορφο δάσος κι όχι πάνω από την πόλη. Μόλις το σκέφτηκα, άλλαξε το τοπίο και παρόλο που δεν έγινε ακριβώς όπως το φαντάστηκα, η αλλαγή ήταν προς το καλύτερο (από την πόλη βρέθηκα σε ένα ωραίο τοπίο με εντυπωσιακά βουνά από κόκκινη πέτρα). Πήρα θάρρος, έτσι, κι άρχισα να προσπαθώ να αλλάξω κι άλλο το όνειρό μου.
Ένω κατάφερνα, όμως, να κάνω αλλαγές, δε μου ήταν εύκολο κι επίσης όσο πιο πολλά άλλαζα, τόσο πιο πολύ αντιστεκόταν το όνειρό μου. Ας πούμε, αν προσπαθούσα να πετάξω πιο ψηλά, ξαφνικά βρισκόμουν κάτω από ένα υπόστεγο που μου έκοβε το δρόμο για τον ουρανό ή αν ήθελα ήλιο, άρχιζε να βρέχει. Το όνειρό μου μετατράπηκε σε μια μάχη μεταξύ του συνειδητού μου και του υποσυνειδήτου μου.
Αυτό με έκανε να αναρωτηθώ αν τελικά αυτό συμβαίνει και με τα εμπόδια που συναντάω στην πραγματική ζωή. Μήπως τελικά εμείς νομίζουμε ότι τα συναντάμε, ενώ στην ουσία τα δημιουργεί ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά μας; Μήπως τελικά τα εμπόδια της ζωής είναι το ίδιο μάταια και κατασκευασμένα όσο τα εμπόδια που με δυσκόλευαν στο όνειρο; Και πώς θα μπορούσα να μάθω να μην αυτοπεριορίζομαι, αφού τα εμπόδια μοιάζουν τόσο απτά;
Παράλληλα με αυτές τις σκέψεις, συνέχιζα τη μάχη με το υποσυνείδητό μου. Απελπίστηκα κάποια στιγμή και αναρωτήθηκα για ποιο λόγο το υποσυνείδητό μου αντιστεκόταν τόσο πολύ. Αφού είναι μέρος του εαυτού μου, γιατί δεν με άφηνε να κάνω αυτό που θέλω; Στο κάτω κάτω, τι είχε να χάσει με το να υποκύψει στη θέλησή μου; Και τώρα μάλιστα το είχα πιάσει και "απροετοίμαστο". Άρχισα να φοβάμαι ότι την επόμενη φορά που θα περίμενε την "επίθεσή" μου δε θα αρκούνταν στο να αντισταθμίζει τις κινήσεις μου, αλλά απλά θα με κράταγε συνεχώς σε κλειστούς χώρους.
Μετά, όμως, σκέφτηκα ότι δεν είχα λόγο να αντιμετωπίζω ως εχθρό το υποσυνείδητό μου. Ίσως δεν ήθελε απλά και μόνο να μου πάει κόντρα, ίσως ήθελε να μου πει κάτι. Στην αρχή η ιδέα μού φάνηκε γελοία ή καλύτερα αφελής, γεννημένη από την παιδική ανάγκη να πιστεύεις ότι όλοι έχουν το καλό μέσα τους. Τι χρήσιμο να έχει να σου πει ο ίδιος σου ο εαυτός όταν απλά σου πάει κόντρα;
Και μετά αναδύθηκε η απάντηση από τα βάθη του μυαλού μου. Το υποσυνείδητό μου μου έλεγε ότι δεν έχει νόημα να προσπαθώ να ξεπεράσω τα εμπόδια, γιατί έτσι αποδέχομαι την ύπαρξή τους, αποδέχομαι ότι μπορούν να με εμποδίσουν. Αν πραγματικά θέλω να είμαι κυρίαρχος του ονείρου μου, δεν έχει νόημα να αποφεύγω ένα υπόστεγο, αλλά να περνάω από μέσα του, καταρρίπτοντας έτσι την ικανότητά του να με σταματήσει. Και πράγματι, βρέθηκα σε ένα κλειστό χώρο, αλλά αντί να ψάξω για πόρτες και παράθυρα, βούτηξα στο ταβάνι και πέρασα από μέσα του. Άρχισα να εξασκούμαι σε αυτή τη νέα τεχνική και κατάλαβα ότι αυτό πρέπει να κάνω και με τα εμπόδια στην αληθινή ζωή: πρέπει απλά να μην αποδέχομαι αξιωματικά την ικανότητά τους να με εμποδίζουν. Κι ένιωσα επιτέλους ότι είχα καταλάβει...
Και μετά απορώ γιατί δεν ξεκουράζομαι αρκετά όταν κοιμάμαι!

Ευθύνες και Πράξεις

Ένα πολύ σημαντικό μάθημα στη ζωή είναι το να μάθεις να αναλαμβάνεις τις ευθύνες των πράξεών σου.

Κι ένα δεύτερο πολύ σημαντικό μάθημα στη ζωή είναι το να μάθεις να ΜΗΝ αναλαμβάνεις τις ευθύνες των πράξεων των άλλων!!

Μια ιδέα για τις ιδέες

Όλες οι ιδέες χρειάζονται ανθρώπους να τις υποστηρίζουν, γιατί μόνες τους οι ιδέες δεν υπάρχουν. Οι ιδέες παρασιτούν στο μυαλό μας, δεν επιβιώνουν μόνες τους, δεν έχουν καν υπόσταση μόνες τους. Γι' αυτό, όλες οι ιδέες με χρειάζονται. Εγώ διαλέγω ποιες θα ενστερνιστώ και ούτε σε αυτές δεν προσφέρω εύκολα μόνιμη κατοικία. Με τόση προσφορά, αναζητώ διαρκώς καλύτερες.

Δε χρειάζομαι τις ιδέες. Οι ιδέες χρειάζονται εμένα.

Τις ιδέες τις αντικαθιστώ χωρίς ενδοιασμούς ή τύψεις. Δεν έχω υποχρέωση απέναντι σε καμία ιδέα. Αντίθετα, έχω υποχρέωση απέναντι στον εαυτό μου να διαλέγω, να κρατάω και να υποστηρίζω τις ιδέες που με εκφράζουν, για όσο με εκφράζουν.

Οι ιδέες μου δε με προσδιορίζουν. Εγώ προσδιορίζω τις ιδέες μου.

Οι ιδέες των άλλων δεν αποτελούν κίνδυνο για τις δικές μου ιδέες. Εκτός αν οι άλλοι δεν μπορούν να δεχτούν ότι δεν έχουμε όλοι τις ίδιες ιδέες. Και εκτός αν, εξ' αιτίας των άλλων ιδεών, κινδυνεύει η ακεραιότητα η δική μου ή άλλων. Με αυτές τις δύο προϋποθέσεις, όχι μόνο δε με πειράζει οι άλλοι να έχουν διαφορετικές ιδέες, αλλά και χαίρομαι να συζητάω μαζί τους, γιατί με την συζήτηση αποκαλύπτονται οι αδυναμίες των ιδεών. Και με τη γνώση των αδυναμιών έρχεται και η δημιουργία νέων ιδεών που μας εκφράζουν ακόμα περισσότερο.

Οι ιδέες μου είναι εντελώς διαπραγματεύσιμες, η ακεραιότητά μου δεν είναι καθόλου διαπραγματεύσιμη.

Δε φοβάμαι να αλλάζω ιδέες όταν σταματούν να με εκφράζουν.
Δε φοβάμαι να μην αλλάζω ιδέες όταν εξακολουθούν να με εκφράζουν.
Δε φοβάμαι να υποστηρίζω τις ιδέες που με εκφράζουν.
Δε φοβάμαι να ακούω τις ιδέες των άλλων και να επαναπροσδιορίζω τις δικές μου.

Αλλά όλα τα παραπάνω αποτελούν μια ιδέα. Έστω ότι κάποια στιγμή η ιδέα αυτή σταματήσει να με εκφράζει. Ας πούμε ότι σταματάω να θεωρώ τις ιδέες μου διαπραγματεύσιμες και δε θέλω να τις αλλάζω. Αν αλλάξω την αρχική ιδέα, τότε ακολουθώ την αρχική ιδέα, που λέει να αλλάζω τις ιδέες όταν σταματούν να με εκφράζουν, ενώ, αν δεν την αλλάξω, θα εξακολουθώ να ακολουθώ την ιδέα ότι οι ιδέες μου είναι διαπραγματεύσιμες. Άρα, σύμφωνα με την αρχική ιδέα περί των ιδεών, όλες οι ιδέες είναι διαπραγματεύσιμες και αντικαταστήσιμες, εκτός από την ιδέα ότι όλες οι ιδέες είναι διαπραγμετεύσιμες και αντικαταστήσιμες. (Τι υπεροπτική ιδέα στ' αλήθεια! Θέτει κανόνες για όλες τις ιδέες, αλλά αφήνει απ' έξω τον εαυτό της!)

Άρα, τελικά, πόσο πραγματικά ανοιχτή είμαι στις ιδέες, αφού έχω μια ιδέα που δεν μπορώ να μην ακολουθήσω με τον έναν τρόπο ή τον άλλον;

Η Αναζήτηση

Όσο με θυμάμαι, όσο με ξέρω και όσο με μαθαίνω, αναζητώ. Μια ιδέα, ένα όνειρο, μια γνώση, έναν άνθρωπο, μια στιγμή ηρεμίας, έναν καλύτερο τρόπο. Κυρίως, όμως, αναζητώ τη διαύγεια, γιατί η βοήθειά της είναι πολύτιμη σε όλες τις αναζητήσεις.

Διαύγεια είναι η καθαρότητα, η διαφάνεια. Διαύγεια μπορεί να χαρακτηρίζει τα νερά μιας θάλασσας ή έναν ουρανό χωρίς σύννεφα. Διαύγεια, όμως, μπορεί να χαρακτηρίζει και ένα πνεύμα, όταν αυτό δεν ξεγελιέται από θολερότητα και συννεφιά και διακρίνει πεντακάθαρα τον πάτο της θάλασσας και τα βάθη του ουρανού. Και γι' αυτό είναι χρήσιμη, γιατί σε βοηθάει να ανακαλύψεις πράγματα που κρύβονταν κάτω από θολά νερά ή πάνω από πυκνά σύννεφα.
Αυτή εδώ η Διαύγεια, η ηλεκτρονική, είναι ένας τρόπος να μοιραστώ τις αναζητήσεις μου, όσο μικρές ή μεγάλες, μάταιες ή χρήσιμες, αδιάφορες ή ενδιαφέρουσες κι αν φαίνονται ή είναι...